کتابخانه مرکزی

به گزارش لیزنا، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران ـ شاخه منطقه جنوب کشور و انجمن علمی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز، در روزهای سه شنبه و چهار شنبه مورخ 4و 5  فروردین ماه 1399نشست تخصصی مجازی با عنوان" نقش کتابخانه ها درمدیریت بحران" با مشارکت مدیران نهادهای مختلف، اعضای هیات علمی، کتابداران و کارکنان کتابخانه های عمومی، دانشگاهی، تخصصی و نیز دانشجویان رشته، با هدف پرداختن به نقش و رسالت کتابخانه ها و کتابداران در شرایط بحران و چگونگی مدیریت بحرانهای احتمالی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی برگزار کردند.

در این نشست دو روزه که در مجموع مدت هشت ساعت به طول انجامید، در ابتدا به نقش و جایگاه حیاتی کتابخانه ها و کتابداران در جامعه به شرح زیر پرداخته شد:

از گذشته دور چنین در ذهن نقش بسته است که کتابخانه و کتابدار در جایگاه خود استوار ایستاده اند و استفاده کننده باید پروانه وار به گرد آنها به پرواز درآید. این باور ریشه در این واقعیت دارد که کتابخانه و کتابدار وظیفه خود را انجام داده است و مکانی را به نام کتابخانه فراهم نموده است و منابع را برای جامعه مخاطب شناسایی، گردآوری و قابل دسترس کرده است. اگرچه این نوع تفکر در تمامی کتابخانه ها رایج است، به نظر می رسد که در کتابخانه های عمومی شدت بیشتری دارد. اساساً نگاه به کتابخانه های عمومی از منظر متولیان و استفاده کنندگان در جامعه ما با جوامع توسعه یافته متفاوت است. از نگاه مدیر کتابخانه و کتابداران ایجاد فضای فیزیکی و فراهم کردن تجهیزات و منابع غایت هدف است اما از نگاه استفاده کننده بیشتر یک قرائت خانه می باشد. کتابخانه های عمومی می توانند ابتکارات اجتماعی و آموزشی در شرایط خاص اجتماعی داشته باشند که هدف آنها بهبود بهزیستی مردم و کاهش محرومیت اجتماعی است. برای این منظور آموزش و به روز کردن دانش افراد از اهمیت برخوردار است که از نظر فرهنگی و حرفه ای به آنها امکان می دهد تا اثرات شرایط خاص را به حداقل برسانند. کتابخانه‌های عمومی در خصوص شهروندی و مسائل مرتبط با آن مسئول می‌باشند. از این رو، باید نقش خود را برای غلبه بر مشکلات از طریق آگاهی رسانی و دسترسی به اطلاعات بیشتر کنند و با اقدامات فراگیر و استفاده از منابع انسانی و آموزشی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان به عنوان سرمایه اجتماعی همت کنند. این نوع کتابخانه ها با انجام نقش خود در زمینه های کلیدی برای توسعه اجتماعی و فردی عمل می‌کنند و می توانند عامل مثبتی برای تحول در جامعه باشند. امکانات کتابخانه باید در جهت تقویت فعالیت های فرهنگی و اجتماعی به منظور حمایتاز منافع جامعه به کار گرفته شوند. با این دیدگاه به ایجادیک جامعه آگاه کمک می کند و با توانمند سازی مردم در غنی سازی و پیشرفت زندگی خود و جامعه ای که در آن زندگی می کنند، اثرگذار است. برای نیل به این هدف کتابخانه عمومی باید از مسائلی که در درون جامعه مطرح است، آگاه باشد و اطلاعات مرتبط و موثق را در اختیار شهروندان قرار دهد. تأثیر اجتماعی بر شهروندان از وظایف آنها است. بررسی متون نشان می‌دهد که  نقش اجتماعی متعددی برای کتابخانه های عمومی در نظر گرفته شده است که شامل سواد اطلاعاتی، تاریخ محلی و تبارشناسی ، توسعه مهارت های فناوری اطلاعات، حمایت از دموکراسی،  فرهنگ و هنر، افزایش کیفیت زندگی، عدالت و دسترسی آزاد به اطلاعات، توسعه شخصی، حرفه ای و یا اقتصادی، ایجاد فضای مفرح، جامعه سازی،کاهش انزوای اجتماعی یا ایجاد مشارکت اجتماعی، آموزش، بهداشت و اطلاعات عمومی است. کتابخانه های عمومی یک ارتباط دهنده مهم مردم، ایده ها و منابع هستند. خدمات این کتابخانه ها بر پایه روابط ساخته می شوند. آنها با جوامع خاص و محلی در زندگی روزمره آمیخته شده اند. بدون شک کتابخانه های عمومی برای بقاءبه حمایت و مشارکت ما احتیاج دارند.  همانقدر که افراد در توسعه کتابخانه ها بسیار مهم هستند، برنامه ریزی کتابخانه دراین توسعه مؤثر است. کتابخانه ها عمداً باید تلاش کنند تا برداشت خود را از فضاهایی با مجموعه های غنی به فضاهای آفرینش تغییر دهند. کتابخانه ها می توانند و باید تغییر کنند. با توجه به شرایط فعلی اقتصادی و اجتماعی موجود در جهان، کتابخانه های عمومی به عنوان یک سازمان اجتماعی پویا منطقاً باید نقش و ارزش خود را برای جامعه بازتعریف کنند.

موضوعاتی از قبیل چگونگی وضع موجود کتابخانه ها و کتابداران کشور، توانایی کتابداران در ایجاد بستر لازم برای مدیریت بحران، علاقه کتابداران در مدیریت بحران، خدمات فرانهادی که می توان در شرایط بحران برنامه ریزی و ارائه کرد و نیز سازمان هایی که می توان برای مدیریت بحران در شرایط کنونی از آنها الگوبرداری کرد، پیشنهاد شد.

در ادامه مطرح شد که کتابخانه ها و به ویژه کتابخانه های عمومی نقش محوری در انتقال اطلاعات مناسب  و مفید به جامعه را بر عهده دارند. این مسئولیت، در زمان بحرانهای مختلف که به طور اجتناب ناپذیر جامعه با آن روبرو می شود، بسیار چشمگیر تر خواهد بود. کتابخانه ها بایستی در حوزه مدیریت بحران و شیوه رویارویی با آنها به درستی برنامه ریزی کنند تا بتوانند در مقابله با آنها مقتدرانه عمل نمایند. لازم است طرح های مرتبط با برنامه ریزی ها در این حوزه تدوین و به عنوان"سند مدیریت بحران" که در آن بحرانهای احتمالی، راههای  پیشگیری، راهکارهای مقابله، روشهای بهبود و بازسازی خسارتهای احتمالی، آموزش مدیران و کارکنان،  امکانات و تجهیزات مورد نیاز، اتخاذ تدابیر در حوزه های پشتیبانی، اداری، تهیه نسخه پشتیبان از منابع اطلاعاتی و ...  و نقش کتابداران  در این زمینه به صورت شفاف و کاربردی در نظر گرفته شده تا در زمان مقتضی به کار گرفته شود.

آگاه کردن افراد جامعه در خصوص مراجعه به منابع معتبر و معرفی این منابع کار کتابخانه ها است. در واقع کتابداران باید به عنوان متخصصان موضوعی، اطلاعات درست را از نادرست تشخیص داده  و کاربران را از مواجهه با بمباران اطلاعات نادرست واکسینه کنند. به افراد کمک نمایند تا در یک محیط اطلاعاتی پر از "اخبار جعلی" (Fake News) اطلاعات صحیح را شناسایی نمایند. اما مشکل اصلی در طی این مسیر این است که کتابخانه ها نتوانسته اند اعتماد جامعه را جلب کنند. تقویت اعتماد بین جامعه و کتابخانه به اثربخشی نقش کتابداران در جامعه منجر می شود. کتابداران بایستی از محیط کتابخانه ها به سمت جامعه حرکت کنند و اثرگذاری و توانمندی خود را به طور منظم در هر شرایطی نشان دهند. رویکرد و مقصد نهایی حرکت به سمت جامعه است. از نظر علوم شناختی نیز یک کتابدار باید اطلاعات جامعی از کاربران خود داشته باشد و باید از ویژگی های اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی . . . وی با خبر باشد تا در شرایط لازم نسخه مناسب را تحویل او دهد. البته دستیابی به این مهم  نیازمند سیاست گذاری و برنامه ریزی از قبل برای مقابله و کمک به شرایط بحرانی است. راهکارهای زیر می توانند به بهبود شرایط کمک کنند:

ایجاد کمپین کتابداران

ایجادیک دیجی کتاب

ایجاد شبکه امانت کتاب

توجه به وجه بازاریابی (Marketing) کتابخانه ها

موضوع مهم  این است که در شرایط بحران که تعطیلی وجود دارد کتابخانه ها و کتابداران چگونه می توانند رسالت خود را به درستی انجام دهند. ماهیت کار کتابداری و اطلاع رسانی با سازمان های دیگر که بیشتر تک بعدی هستند متفاوت است. یکی از ابعاد اصلی کتابداری آموزش و ترویج دانایی است. که هیچ گاه تعطیل بردار نیست حتی در شرایط بحران. نتیجه این که اطلاع رسانی در مورد مسائل بهداشت و سلامت، توجه به بستر شبکه های اجتماعی بخصوص اپلیکیشن های تعاملی مانند تلگرام و تولید و ارائۀ محتوا در آن به کاربران، فراهم کردن زمینه در روزهای عادی برای ارتباط بیشتر با کاربران، نهادینه کردن کتابخانه در جامعه به خصوص از طریق رسانه های جمعی مانند صدا وسیما و سایر رسانه ها، گنجاندن مطالب در پیوندبا مدیریت بحران در سرفصل های آموزشی روشهای دیگریست تا بدینوسیله نقش کتابخانه در جامعه نهادینه شده و به نقش آفرینی در شرایط بحرانی بپردازند. به طور خلاصه، مدیریت بحران یکی از ضرورت ها و علل اصلی است که به واسطۀ آن ما خودمان را بشناسیم و به رسالت و نقش خود در جامعه آگاه شویم. هر چند که ارائه چنین نقش هایی بدون تغییر نگرشها و رویه ها در محیط کتابخانه ها، دستیابی به یک شبکه رسمی و غیر رسمی از کتابخانه های عمومی، دانشگاهی و تخصصی(مثلا کتابخانه های پزشکی) که آماده ارائه خدمات متقابل به یکدیگر باشند، غیر ممکن خواهد بود.

همچنین آموزش و آماده سازی عملی و ذهنی کتابداران و آسیب شناسی در این زمینه از نکات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نکته مهم دیگر اینست که تعطیلی کتابخانه ها در شرایط بحران کنونی به معنی عدم حضور، برنامه ریزی و ارائه خدمات توسط کتابداران نیست. اگر زیرساختها وجود داشته باشند و خط مشی مشخصی برای ارائه خدمات به صورت مجازی در اختیارکتابداران باشد، خدمات همچنان به قوت خود ولی به شکل دیگر ادامه خواهد داشت. بایستی از تمام ظرفیت های موجود برایبالا بردن مهارت های سواد اطلاعاتی جامعه تلاش کنید. امروز شاید نشان دادن این نکته که چگونه می توان اطلاعات صحیح را از نادرست تشخیص داد و یا به عبارتی بحث ضرورت ارزیابی اطلاعات فضای مجازی، بهترین کار است. در ادامه، به سه رسالت عمده کتابخانه ها و کتابداران کتابخانه های عمومی در رویارویی با بحرانهای اجتماعی پرداخته شد:

۱. پر کردن اوقات فراغت: به ویژه این روزها که توصیه اکید به عدم خروج از منزل است، خانواده ها فرصت فراغت بیشتری دارند و تقش رسالت اول کتابخانه های عمومی مشهود است. برنامه هایی بر بستر فضای مجازی، مسابقات و ... که جنبه سرگرمی دارند در این دسته قرار می گیرند.  برگزاری مسابقات کتابخوانی مجازی مرا بخوان، جشنواره کتابخوانی رضوی، طرح کتاب در خانه، کمپین های متعدد، مسابقه نقاشی برای کودکان و ... از این دسته اند.

۲. کمک به آموزش مادام العمر: رسالت دیگر کتابخانه های عمومی کمک کردن به آموزش غیر رسمی است. کارگروه سلامت انجمن علمی ارتقای کتابخانه های عمومی مطالب خوبی را در این زمینه فراهم کرده است و در اختیار کتابداران و کتابخانه هاقرار گرفته است. فضای مجازی موقعیت مناسبی برای ارائه آموزش صحیح به اعضا و مردم است.

۳.آگاهانش (اطلاع رسانی): امروزه و با حجم وسیع اطلاعات و شبکه های مجازی، تشخیص سره از ناسره بسیار سخت شده است، کتابخانه های عمومی با جامعه مخاطب چندین میلیون نفری بستر مناسبی برای اطلاع رسانی صحیح به اعضا ومخاطبین است. آنچه مسلم است فعالیت های فیزیکی کتابخانه های عمومی در این بحران به دلیل شیوع ویروس کرونا منظور نبوده و فعالیتهای مجازی مد نظر است.

در ادامه نشست به فعالیت های انجام شده توسط نهاد کتابخانه های عمومی کشور اشاره شد: نقش کتابخانه های عمومی در بحران ها، حداقل در سال ۹۸ که پر بوده از بحرانهای مختلفی چون سیل و زلزله و ... بسیار موثرو ثمربخشی بوده است؛ به طوریکه در سیل و زلزله، کمکهای کتابداران و اعضا چندین نوبت جمع آوری و به مناطق بحران ارسال شد، کتابداران داوطلب نیز از استان های مختلف در مناطق بحران حاضر شدند و به سهم خود با اجرای برنامه های مختلف و متعدد در کاهش آلام آسیب دیدگان سهیم بودند. از استان فارس نیز علاوه بر ارسال هدایا و کمکهای مردمی جمع آوری شده در کتابخانه ها، کتابخانه سیار شهید جمالی به مناطق سیل زده اعزام و به ایفای رسالت پرداختند. در بحران کرونا نیز کتابخانه های عمومی ضمن تلاش برای پیشگیری برنامه های متنوعی راه اندازی کرده اند، در شرایط فعلی، فعالیت‌های ترویجی کتابداران محترم در قالب دورکاری انجام می شود، این فعالیت‌ها در بستر شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی قابل انجام است که عمدتا عبارتند از معرفی کتاب بویژه منابع جشنواره کتابخوانی رضوی، شرکت در پویش های مختلف کتابخوانی و ترویجی نهاد، قصه گویی مجازی،  پیگیری مسابقات نقاشی،  خدمات مرجع مجازی، معرفی کتابهای مناسب گروه های مختلف سنی و.. و پویش های:

مرا بخوان

هرخانه یک کتابخانه

هرکتابداریک کتابخوان

تهدیدکرونا فرصت کتابخوانی

دهمین جشنواره کتابخوانی رضوی

خانواده کتابخوان

مسابقه نقاشی

کروناراشکست میدهیم

و پویشهای دیگر...؛

بخشی از فعالیتهای کتابداران توانمند در کتابخانه های عمومی است که در یک سال گذشته انجام گرفته است. در ادامه  تلاشها و فعالیتهای مفید و ارزشمند کتابداران کتابخانه های عمومی سایر شهرستانها از جمله ایجاد کانال قصه گویی برای کودکان با مشارکت مربیان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، انتشار کتابهای صوتی کودکان و بزرگسالان، برگزاری مسابقات کتابخوانی و معرفی کتاب از جمله فعالیتهای مفید و ارزشمندی است که توسط کتابداران کتابخانه های عمومی در استانهای مختلف در حال انجام می باشد. در ادامه  چندین پیشنهاد برای کتابخانه ها و بویژه کتابخانه های عمومی در راستای ایفای نقش موثرتر در جامعه در شرایط بحران ارائه شد:

1.کتابخانه های عمومی باید در بین کلیه اقشار جامعه نفوذ داشته باشند و از این طریق مطالب صحیح و مستند را ازمنابع دریافت و دراختیار جامعه قرار دهند اما متاسفانه امروز در جامعه ما کتابخانه ها چنین نفوذی در جامعه ندارند؛

۲- مساله بحران پیش آمده و خانه نشینی افراد را باید به صورت یک فرصت برای کتابخانه ها دید تا افراد  جامعه به سمت کتابخانه جذب شوند. برای این منظور باید نیاز سنجی صورت گیرد و نیازهای افراد دیده شود و برای آن راهکار ارایه شود.کتابخانه ها میتوانند با راه اندازی گروهها و کانالهای اطلاع رسانی این کار را انجام دهند و اخبار نادرست هم با ذکر دلیل ومنبع مشخص کنند؛

3-در حال حاضر که امکان حضور فیزیکی در کتابخانه وجود ندارد کتابخانه ها می توانند با راه اندازی بستر مناسب، امکانات راه اندازی اتاق ها و کلاسهای مجازی را فراهم آورند تا کسانی که میخواهند در زمینه خاصی بحث کنند یا دوره و کلاسآموزشی برگزار کنند بتوانند از این زیرساخت استفاده نمایند و از همان طریق خود کتابخانه هم میتواند جلسات نقد کتاب ویا هر آموزش همگانی دیگری را برگزار نماید.

از طرفی به اقدامات  اخیر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در شرایط بحرانی کنونی پرداخته شد. اشاره شد این سازمان در راستای مسئولیت اجتماعی خود، در مقابله با شیوع گسترده ویروس کرونا و با هدف توزیع عادلانه اطلاعات و تقویت منابع مورد نیاز پژوهشگران در دوران تعطیلی، تالارها و در جهت تحقق بخشی به شعار اصلی سازمان " اسناد و کتابخانه  ملی در خانه هر ایرانی" بخشی از منابع کتابی و غیر کتابی خود را بطور رایگان دسترس پذیرکرده است. از جمله می توان به این موارد اشاره داشت: کتابخانه دیجیتال ملی کودکان و نوجوانان به آدرس  icnh.nlai.irبا بیش از 23 هزار کتاب برخط برای گروه های مختلف سنی کودک و نوجوان با قابلیت تبدیل سایت به کتابخانه شخصی، پایگاه کتابخانه و اسناد دیجیتال به ادرسdl.nli.ir  با قابلیت مطالعه برخط بیش از دویست هزار منبع شامل نسخ خطی، اسناد ملی ثبت شده در سازمان، کتب نفیس به زبانهای فارسی، انگلیسی و عربی، عکس های تاریخی، کتب چاپ سنگی، پایان نامه و ...آرشیو ملی دیجیتال نشریات علمی ایران به ادرسiranjournals.nlai.ir.

درانتهای نشست، بیانیه پایانی، به شرح زیر ارائه شد:

کتابخانه نهادی است که از مأموریت های اصلی آن می توان به آموزش و سرگرم کردن افراد جامعه اشاره کرد. از آنجایی که آموزش و سرگرمی نیز همانند سلامت و امنیت افراد اموری تعطیل بردار نیستند، از این رو، کتابداران باید به عنوان متولیاناصلی کتابخانه ها نقش خود را در شرایط بحران ایفا نمایند. روشن است با توجه به نوع بحران نقش کتابخانه ها نیز در مدیریت آن به گونه ای متفاوت خواهد بود. در شرایط کنونی و با توجه به بحران بیماری، کتابخانه ها تعطیل هستند. اما کتابداران علاقه مند همچنان نه به نقش کتابخانهای بلکه به نقش اطلاع رسانی خود درجامعه به خوبی عمل می نمایند. برخی از اهم مطالبی که در این نشست توسط اعضا درمورد نقش کتابخانه ها در مدیریت بحران مطرح گردید عبارتند از:

ـ فراهم کردن زیرساخت ها در روزهای عادی و تشکیل جامعۀ کاربری برای هر کتابخانه به گونه ای که به وقت بحران، اطلاع رسانی مطابق با سلایق آنان صورت گیرد؛

ـ توجه به ظرفیت رسانه های مجازی و استفاده از آن ها در جهت آموزش و آگاهی بخشی به کاربران؛

ـ ارائۀ خدمات اطلاع رسانی بر بستر کتابخانه های دیجیتال؛

ـ طرح و گنجاندن مطالب در پیوند با مدیریت بحران در سرفصل های آموزشی رشتۀ علم اطلاعات و دانش شناسی؛

ـ تولید و گردآوری محتوای مناسب و خلاقانه و ارائۀ آن به کاربران در شرایط بحران همانند کتاب های صوتی و کتابهای چاپی با در نظر داشتن قوانین حق مؤلف؛

ـ برگزاری رویدادها و مسابقات انگیزانندۀ مطالعه و خواندن برای ترویج عادت خواندن در جامعه؛

ـ همکاری با سایر سازمان ها به خصوص صدا و سیما در جهت ارائۀ برنامه های مرتبط با کتابخانه نظیر آموزش سواداطلاعاتی، معرفی کتاب توسط کتابخانه ونشان دادن جایگاه مهم کتابداران در جامعه.

در پایان امیدواریم که این نشست که با هدف ایده پردازی و اشتراک دانش در زمینۀ نقش کتابخانه ها و کتابداران در شرایط بحران به مدت هشت ساعت در طی دو روز برگزار گردید اثر بخشی لازم را در طرح مباحث مربوطه داشته باشد. امیدواریم که ما کتابداران به عنوان بخش مهم از جامعه که رسالت بسیار بزرگی بر دوش داریم همواره بتوانیم نقش خود را به نحو احسن در شرایط عادی و ویژه ایفا نماییم.

قابل ذکر است در این نوشتار انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران ـ شاخه منطقه جنوب کشور و انجمن علمی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز نظرات شرکت کنندگان را اطلاع رسانی می نمایند و در مقابل نظرات مطرح شده مسئولیتی ندارند.